Wittgensteins Minnares: verloren woorden van een eenzame vrouw

In het indrukwekkende Wittgensteins minnares denkt Kate de laatste mens op aarde te zijn. Ze woont in de verlaten musea die ze op haar tochten aandoet en klampt zich vast aan haar passie voor beeldende kunst. Zo probeert ze de tergende eenzaamheid te lijf te gaan. De schrijfstijl van David Markson is wonderbaarlijk en duizelingwekkend: het complete boek lijkt een niet-aflatende gedachtestroom van het hoofdpersonage te zijn. Kate schrijft haar eigen boek. Ik kan me voorstellen dat Wittgensteins minnares niet voor iedereen is weggelegd, maar ik vond de manier van schrijven ontzettend inspirerend.

Was het echt een ander die ik zo panisch wilde vinden, toen ik zo hard op zoek was, of was het alleen mijn eigen eenzaamheid die ik niet kon verdragen?

Een niet-aflatende gedachtestroom

Aan je computer gaan zitten, een leeg document openen en beginnen typen. Aan een stuk door typen zonder te stoppen en zonder terug te lezen: een oefening die je in verschillende schrijfcursussen tegen zult komen. Het lijkt alsof hoofdpersoon Kate deze opdracht ter harte heeft genomen. In een lange gedachtestroom typt ze haar bedenkingen, haar zoektocht en haar herinneringen – zonder ook maar iets terug te lezen en zonder een bepaald doel voor ogen te hebben.

Ik ben de laatste tijd vaak gewoon gestopt met typen en daarna weer doorgegaan zonder erin te zetten dat het morgen is.

Kate beweert dat zij de laatste mens op aarde is. De schrijfster is jarenlang wanhopig op zoek “Maar toch ook zonder ooit te weten wie je zou kunnen vinden”. Ze rijdt de hele wereld over: Griekenland, Spanje, de VS, London en Parijs. Soms laat ze boodschappen achter (”Er woont iemand in het Louvre”). Nu ze bijna 50 is, of 47 of 48 of misschien wel midden vijftig heeft ze zich gesetteld in een huis aan het strand. De zoektocht is gestaakt. Ooit was ze gek, maar nu niet meer.

Ik zal eerlijk zijn. Toen ik de kat dacht te zien in Rome, was ik onmiskenbaar gek. En daarom dacht ik dat ik de kat gezien had.
Toen ik hier dacht dat ik de meeuw zag, was ik niet gek. Daarom wist ik dat ik de meeuw niet gezien had.

De beperkingen van taal

Kate is niet de meest betrouwbare verteller van haar eigen verhaal. Ze blijft typen zonder terug te lezen (maar wel met tussenpozen) en richt zich af en toe tot de lezer of tot zichzelf. “Ik heb trouwens geen idee wat ik bedoel met de zin die ik net getypt heb.” Ze herhaalt zichzelf voortdurend en komt terug op eerdere gedachtes. Taal is niet altijd toereikend voor Kate om zichzelf te verwoorden – soms baalt ze duidelijk van de beperkingen van woorden. Toch heeft ze ook een aantal favoriete woorden of gezegden, namelijk: in feite, ontegenzeggelijk, ongetwijfeld, waarmee ik wil zeggen dat en het omgekeerde van die bewering is uiteraard ook waar.

In Wittgensteins minnares is veel aandacht voor kunst, voornamelijk schilders en hun schilderijen komen aan bod. Het lijkt alsof kunst de laatste strohalm is waar Kate zich aan kan vastklampen. Zonder kunst wordt ze gek. Al zegt ze dat niet meer te zijn. Naast schilderkunst heeft Kate ook een liefde voor de Griekse goden en hun mythes. Ze leest toneelteksten en biografieën. In haar hoofd hoort ze bovendien vaak klassieke muziek.

Eenzame herinneringen

De aantekeningen van Kate lijken een combinatie van een dagboek met een monoloog en het reconstrueren van – lang vergeten – feiten. De belangrijkste thema’s in deze roman zijn eenzaamheid, taal en het menselijke geheugen. Sinds Kate haar kind verloor is de wereld om haar heen vervaagd. Ze is de laatste persoon op aarde en heeft niemand die haar hoort. Niemand die haar herinneringen deelt.

Behalve je dingen herinneren waarvan je niet weet hoe je je die herinnert, herinner je kennelijk ook dingen waarvan je geen idee hebt hoe je ze om te beginnen al wist.

Wittgensteins minnares is ontzettend knap gecomponeerd. Hoewel er veel herhaling zit in het verhaal, stoort dit de lezer nergens. Het boek volgt niet de structuur van andere romans. Er is geen introductie, midden en slot. Er lijkt zelfs geen echte plot te zijn. We luisteren gewoon naar Kate, een eenzame vrouw die haar hart uitstort. Omdat ze niemand heeft om mee te praten kan ze soms wat warrig zijn; van kunst en cultuur opeens springt ze naar een heel persoonlijke gedachte of de kat die ze ooit als huisdier had. Ik vind dit ontroerend omdat het zo echt aanvoelt. Niemand denkt toch in rechte lijnen? En het leven volgt ook niet altijd het plot zoals in boek of film.

Om de waarheid te zeggen zou ik er serieus bijna alles voor over hebben gehad om te snappen hoe mijn hoofd soms zulke sprongen maakt.

David Markson imponeert de lezer met het duizelingwekkende Wittgensteins minnares. In dit boek beweert Kate de laatste mens op aarde te zijn. Eenzaam en alleen trekt ze zich na vele wereldreizen terug in een huisje aan het strand. Hier schrijft ze haar memoires; het boek dat wij als lezers voor ons hebben liggen. Wittgensteins minnares toont de beperkingen van taal, alsook de rijkheid. Het is een ode aan kunst en cultuur, maar tegelijkertijd een schreeuw om aandacht en een portret van eenzaamheid. Markson verwerpt alle literaire conventies en schotelt ons een niet-aflatende gedachtestroom voor en dat weet de lezer te raken. 

Met dank aan Elkedag Boeken voor het recensie-exemplaar.